Οι θνήσκοντες Θεοί και ο θάνατος του Μεγάλου Πανός

Το δράμα ενός θνήσκοντος θεού, ενός θεού δηλαδή που πεθαίνει και αργότερα επιστρέφει στην ζωή, αποτελεί ένα βασικό μέρος αρκετών εθνικών θρησκειών και μοιάζει στις διάφορες παραλλαγές του να είναι κοινός τόπος των περισσότερων λαϊκών λατρειών που αναπτύχθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της νοτιοανατολικής Μεσογείου και Δυτικής Ασίας. Τα βασικά συστατικά αυτού του μύθου εμφανίζονται και σε βορειότερες παραδόσεις, όπως λ.χ. στην τευτονική, όπου συναντάμε τον θάνατο του θεού Όντιν από σταύρωση και την ανάστασή του μετά το πέρας μίας περιόδου εννέα ημερών. Όμως αρκετά πιο ολοκληρωμένη εικόνα των βασικών στοιχείων και των τελετουργιών που συνοδεύουν το μύθο του θνήσκοντος θεού έχουμε όταν στρέψουμε το βλέμμα σε θεούς όπως ο Βαβυλωνιακός Βααλ ή Βήλος, ο Αιγύπτιος Όσιρις, ο Σουμέριος Ταμμούζ αλλά και ο Διόνυσος και ο κρητικός Δίας. Μελετώντας συγκριτικά τους μύθους που συνοδεύουν αυτούς τους θεούς μπορούμε ανασυνθέτοντας να διαπιστώσουμε τα κεντρικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν αυτό το δράμα. Πρέπει βέβαια να λάβουμε υπόψη πως μια λατρεία που οι απαρχές της βρίσκονται στην λατρεία της φύσης, μπορεί αργότερα να πάρει και άλλες μορφές εκτός της ανάδειξης της "αενάου κινήσεως" και της αναγέννησης της φύσης, όπως αυτό συνέβη στο Διονυσιακό Δράμα με την πολυεπίπεδη συμβολιστική του. Οι μύθοι λοιπόν των πασχόντων αυτών θεών, αν και έχουν την ίδια βάση, βρίσκονται σε διάφορα επίπεδα εξέλιξης όσον αφορά το νοηματικό και συμβολικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κινούνται. Τα κύρια στοιχεία της κοινής βάσης μπορούν, λίγο απλουστευτικά, να δοθούν ως εξής.

ΑΝΑΧΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ: Ο θεός αναχωρεί για να λάβει μέρος σε μια εκστρατεία, ένα κυνήγι. ή μια ηρωική ενέργεια άλλης μορφής, όπως λ.χ. η κάθοδος στον Άδη. Στο μέρος της άφιξής του, ο θεός λαβώνεται και πεθαίνει, αρκετές φορές λόγω της συμπαιγνίας άλλων αντιπάλων του δυνάμεων, συχνά θεϊκών, σε άλλες περιπτώσεις από το ίδιο το θήραμα που κυνηγάει. Μπορούμε ενδεικτικά να αναφέρουμε τις περιπτώσεις του Βάαλ, του Όσιρι και του Άδωνι . Ο Άδωνις κατά την διάρκεια κυνηγιού πέφτει λαβωμένος από το χτύπημα ενός κάπρου, ο Βάαλ ξανά σε κυνήγι σκοτώνεται από τέρατα και ο Όσιρις ύστερα από δολερή ενέργεια του αντιπάλου θεού Σήθ.


ΑΝΑΓΓΕΛΙΑ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ: Με κάποιο τρόπο, ο θάνατος του θεού γίνεται γνωστός και το μήνυμα αμέσως μεταφέρεται σε όλους. Φράσεις αυτής της αναγγελίας, όπως οι παρακάτω, είναι στην φόρμα τους κοινές σε όλες τις λατρείες του θνήσκοντος θεού. " νεκρός είναι ο άξιος Βάαλ", "ώλετο ο καλός Άδωνις".
Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφέρουμε ότι πολλές φορές η μορφή του θεού αντικαθίσταται από κάποιον ήρωα ή και θνητό. Αυτό είναι εμφανές στις τραγωδίες όπου τον ρόλο του θεού παίρνει λ.χ..ο Ιππόλυτος ή ο Πενθέας. Την αναγγελία του θανάτου του θεού, συχνά ακολουθεί η αναζήτησή του από κάποιον, συνήθως από κάποια συγγενική δύναμη. Έχουμε για παράδειγμα την αναζήτηση του Όσιρι από την Ίσιδα, του Άδωνι από την Αστάρτη , του Ταμμούζ από την Ιστάρ, αλλά και σε παραλληλισμό, όπως είπαμε στην περίπτωση των Τραγωδιών, τα κομμάτια του σπαραγμένου Πενθέα, βρίσκει ο Κάδμος.


ΘΡΗΝΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΘΕΟ: Οι πιστοί θρηνούν την απώλεια του αξιολάτρευτου θεού και τον μαρασμό της φύσης που έρχεται ως συνέπεια. Οι τελετουργίες που αναπαριστούν αυτούς τους θρήνους, γίνονταν κάθε χρόνο από τους Ιερείς του πάσχοντος θεού και πολλές φορές οι πιστοί τις θεωρούσαν αναγκαίες για να επιστρέψει αυτός και να αναγεννηθεί η φύση που με την απώλεια του πέθανε και αυτή. Για τον λόγο αυτόν, οι τελετουργίες λάμβαναν χώρα στο τέλος του Χειμώνα και ην αρχή της Άνοιξης που συχνά ήταν και η αλλαγή του έτους. Κεντρικό σημείο των τελετουργιών αποτελεί το μέρος θανάτου του θεού ή η τοποθεσία του τάφου του (αν αυτά είναι γνωστά ). Συνήθως, ο τάφος βρίσκεται σε σπηλιά ( όπου εκτός ελαχίστων περιπτώσεων γεννήθηκε και ο θεός, οπότε και θα επιστρέψει από το ίδιο μέρος) όπως στην περίπτωση του κρητικού Δία και του Ιδαίου Άντρου. Η σπηλιά συμβολίζει την πύλη από όπου ο θεός εξέρχεται από τούτο τον κόσμο, την πορεία από το φως της ζωής στο συμβολικό σκοτάδι του θανάτου. Σε κάποιες περιπτώσεις όπως αυτή των θεών της Μεσοποταμίας ο τάφος βρίσκεται μέσα σε ναό ( τα γνωστά Ζιγκουράτ ) ο οποίος αναπαράγει την ίδια ετερότητα σε σχέση με τον έξω κόσμο όπως η σπηλιά. Εικάζεται ότι στα άδυτα των Δελφών βρισκόταν και ο τάφος του Διονύσου. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο τάφος του Άδωνι βρισκόταν κάτω από το ναό της Αστάρτης στην Βηθλεέμ, πού αργότερα αναγορεύθηκε σε τάφο του Τζέσουα από τον Κωνσταντίνο. Η οικειοποίηση των μύθων των εθνών της Ανατολικής Μεσογείου από τον Χριστιανισμό γίνεται ακόμα και σε αυτό το σημείο παραπάνω από εμφανής. Πρέπει εδώ να αναφέρουμε πως οι θρήνοι λάμβαναν πολλές φορές άμετρο χαρακτήρα ως προς τον τρόπο έκφρασης των πιστών, με λυγμούς κραυγές κ.τ.λ. κάτι που, βέβαια, δεν συμβάδιζε με την ελληνική ψυχή και φιλοσοφία γενικότερα, και γι' αυτό, το σημείο αυτό του "θείου δράματος" στην Ελλάδα υποβαθμίστηκε ή και σχεδόν εξαφανίστηκε.
Όμως κάποιες λαϊκές θρησκευτικές ομάδες, και ιδιαίτερα οι γυναικείες, βρέθηκαν σε ένα κενό θρησκευτικής έκφρασης που αναπληρώθηκε με την αποδοχή του Άδωνι και την ευρεία του στήριξη από αυτές ακριβώς τις μάζες, αποδοχή που εξηγείται ακριβώς με τους παραπάνω λόγους. Έτσι, ο ξένος θεός Άδωνις, έδωσε ό,τι με την ανωτερότητα και αξιοπρέπειά του δεν μπορούσε να δώσει ο Έλληνας Διόνυσος. Η ίδια αμετροπρέπεια παρατηρείται και σήμερα κατά τον στολισμό και την περιφορά του Επιταφίου του Τζέσουα κατά την Μεγάλη Εβδομάδα των χριστιανών, η οποίες αποτελούν τελετουργίες αυτούσια Αδώνειες.


ΤΟ ΚΑΛΕΣΜΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΚΑΙ Η ΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ: Βασικό στοιχείο του θείου δράματος αποτελούν οι επικλήσεις των πιστών για την "θεοφάνεια", την επιστροφή του θεού στον κόσμο των ζωντανών. Στις τελετουργίες καλέσματος μπορεί να περιλαμβάνονται διάφορες πρακτικές όπως το "κράξιμο" του θεού από τους πιστούς, η θυσία στις χθόνιες θεότητες για να τον απελευθερώσουν αλλά και το κάλεσμα μέσω ιερατικών μουσικών οργάνων όπως η σάλπιγγα. Αναφορικά, το σάλπισμα το βρίσκουμε την δεύτερη μέρα των τελετών του δράματος του Άττι στην Ρώμη, το κράξιμο στα Λήναια όπου ο δαδούχος προστάζει τους πιστούς " Καλείτε θεόν" και εκείνοι λένε την επίκληση " Σεμελήιε Ίακχε Πλουτοδότα" και την θυσία στις τελετές της Αλκυονίας Λίμνης από όπου κατεβαίνει και επιστρέφει από τον κάτω κόσμο ο θεός.
Ο Πλούταρχος μας λέει πως οι πιστοί ρίχνανε ένα αρνί στην άβυσσο, προσφορά στον "πυλάοχον" του κάτω κόσμου και καλούσαν το θεό με μικρές σάλπιγγες κρυμμένες σε θυρσούς. Το κάλεσμα του θεού, ακολουθεί η ανάσταση του την οποία υποδέχονται οι πιστοί με κραυγές χαράς εναγκαλισμούς και ευχαριστίες. Η ανάσταση μπορεί να έχει την μορφή επιστροφής από τον Άδη ( Βήλος- Μαρντούκ), την αναγέννηση με μαγικό τρόπο ( με βότανο στον παράλληλο μύθο του Γλαύκου), και την πραγματική βρεφική αναγέννηση ( σπαραγμένος Ζαγρέας ).


Ο ΘΝΗΣΚΟΝ ΠΑΝΑΣ


Μια ιστορία που περιέχει κάποια από τα βασικά στοιχεία του μύθου και των τελετουργιών που συνοδεύουν έναν θνήσκοντα θεό, μας αφηγείται ο Πλούταρχος και αφορά τον θεό Πάνα. Μας μιλάει λοιπόν ο Πλούταρχος για ένα εμπορικό πλοίο που κατευθυνόταν στην Ιταλία με καπετάνιο τον Αιγύπτιο Θαμούν. Περνώντας κοντά από τους Παξούς οι επιβάτες του πλοίου άκουσαν μια φωνή από την στεριά να καλεί τον καπετάνιο. Αφού εκείνος αντεκάλεσε αρκετές φορές ζητώντας να μάθει ποιος τον ζητά, η μυστηριώδης φωνή του παρήγγειλε όταν περάσει από το Παλώδες να αναγγείλει πως " Παν ο Μέγας τέθνηκε".
Εκπληρώνοντας την αποστολή του ο Θαμούν, φώναξε πως ο μέγας Παν πέθανε και πριν καλά - καλά προλάβει να ολοκληρώσει την αναγγελία του, από την στεριά ακούστηκε μέγα πλήθος να θρηνεί την απώλεια του θεού. Το περίεργο σε αυτήν την ιστορία είναι αν και μια συμβολιστική του θεού Πάνα τον θέλει να είναι και θεός της φύσης και της γονιμοποιάς της δύναμης, δεν υπάρχει πουθενά κάποια αναφορά που να υπονοεί πως αυτός κατείχε τον ρόλο ενός θνήσκοντος θεού, όπως ο Διόνυσος. Βέβαια, αρκετοί μελετητές, διακρίνοντας πολύ ορθά την αδιαμφισβήτητη ομοιότητα ( εξίσωση ) του ονόματος του καπετάνιου (Θαμούν) με τον Σουμέριο θεό (Ταμμούζ), αποδίδουν την ιστορία του Πλουτάρχου σε μια παρεξήγηση. Όμως ακόμα και αυτή η ερμηνεία της ιστορίας αφήνει κενά γιατί θα πρέπει να δεχθούμε πως ο ίδιος ο Πλούταρχος δεν γνώριζε καλά ή αγνοούσε τους μύθους που συνοδεύουν τον θεό Πάνα κάτι που ασφαλώς μπορεί να αμφισβητηθεί έντονα από την στιγμή που ο Πλούταρχος είναι ένας από τους πιο ολοκληρωμένους φιλοσόφους της εποχής του.


Μια άλλη ερμηνεία που μπορεί να δοθεί, είναι να ήθελε ο φιλόσοφος και μύστης να περάσει μέσω συμβολισμών ένα μήνυμα. Ζώντας σε μια εποχή παρακμής του κλασσικού πνεύματος, κάτω από τον Ρωμαϊκό ζυγό, ο Πλούταρχος ίσως με αυτό τον τρόπο προλογίζει ή και προφητεύει το τέλος της Ελληνικής σκέψης που κράτησε για περίπου τρεις αιώνες μετά από αυτόν, με τους τελευταίους εθνικούς φιλοσόφους όπως τον Κέλσο, τον Λιβάνιο, τον Ελληνικής παιδείας Λουκιανό κ.α. Έτσι, επειδή ο θεός Παν αν και όχι Ολύμπιος συνδέεται με πλήθος θεϊκών ενεργειών και τεχνών, όπως η μαντική, η μουσική, η αρσενική γονιμοποιός δύναμη, αλλά και με ανώτερες εξουσίες ( εξουσία πάνω στις μοίρες, πάνω στα πλάσματα της φύσης και πολλές άλλες) χρησιμοποιείται από τον Πλούταρχο ως συμβολισμός ενός όλου της Ελληνικής ψυχής, του "Παν"-τός της. Για να το καταφέρει αυτό ο Πλούταρχος, τοποθετεί σε μια ιστορία τον θεό, εμφανίζοντας τον ως θνήσκοντα.


Βλέπουμε πώς στον παρά-μύθο αυτόν, έχουμε κάποια από τα βασικά στοιχεία του δράματος, την αναγγελία του θανάτου χωρίς όμως να προηγείται αναχώρηση, και τον θρήνο που ακολουθεί μαζί με τις επιπτώσεις του θανάτου του θεού στην φύση. Σταματώντας όμως την ιστορία στο σημείο αυτό και χωρίς να υπάρχει κάποιος μύθος που να μπορεί να την συνεχίσει, ο Πλούταρχος, στερεί τον θεό από την επιστροφή.
Έτσι ό,τι ο θεός συμβολίζει ( ίσως την φύση, ίσως την τέχνη της μαντικής ή το προαναφερθέν όλον) πεθαίνει μαζί του χωρίς πιθανότητες αναγέννησης και οι συνέπειες του θανάτου του παραμένουν "ες αεί" χωρίς διαδικασία αναστροφής, χωρίς το "κράξιμο" (κάλεσμα) του θεού για να γυρίσει. Και σε αυτήν την ερμηνεία βέβαια υπάρχει ένα τρωτό σημείο το οποίο είναι το γεγονός ότι στην εποχή του Πλουτάρχου ο θεός Πάνας απολάμβανε πολλές τιμές, με πλήθος ναών, τοπωνυμίων και λαϊκών λατρειών, οπότε και είναι αξιοπερίεργο το γιατί θέλησε ο φιλόσοφος να χρησιμοποιήσει το όνομα αυτού του θεού και όχι κάποιου άλλου του οποίου η λατρεία ήταν παραμελημένη και έφθινε, εκτός αν θεωρήσουμε πως έτσι ισχυροποιείται το μήνυμα, αφού ακόμα και ο μέγας Παν μπορεί να πεθάνει. Τέλος, θα πρέπει να δώσουμε και μια τρίτη εκδοχή, αυτή της ύστερης παραποίησης του κειμένου. Είναι πολύ πιθανό, μιας και έχει συμβεί ξανά (ας θυμηθούμε το "είπατε τώ βασιλεί."), το κείμενο να έπεσε αργότερα θύμα κάποιου χριστιανού με διάθεση προπαγάνδας εκ των έσω.


Όποια ερμηνεία όμως και αν θελήσουμε να δώσουμε, το γεγονός παραμένει πως ο θεός Παν είναι ζωντανός, μέρος μας και εμείς μέρος αυτού. Αν δεν υπήρχε αυτός, ως συνέπεια εξάλειψης ενός κοσμικού νόμου και ενός μέρους της Τάξης του σύμπαντος, δεν θα υπήρχαμε και εμείς. Ακόμη καλύτερα είναι να θυμηθούμε λίγους στίχους του μεγάλου ποιητή Κ. Παλαμά από το ποίημα του που τιτλοφορείται "Προς τον Απόλλωνα":


ΑΘΕΛΗΤΑ ΚΡΥΜΜΕΝΗ
Ο ΜΕΓΑΣ ΠΑΝ ΔΕΝ ΠΕΘΑΝΕ
Ο ΠΑΝΑΣ ΔΕΝ ΠΕΘΑΙΝΕΙ


πηγή